بازخوانی اندیشه شهید آوینی
دکتر سید حسین شرف الدین
بسمه تعالی
مجموعه درس گفتارهای بازخوانی اندیشه شهید آوینی
برای مطالعه همه بخش ها به قسمت «یادداشت ها » مراجعه فرمایید.
زندگینامه:
شهید سید مرتضی آوینی درشهریور ۱۳۲۶ در شهر ری(تهران) متولد شد.
رشته و مقطع تحصیلی ایشان فوق لیسانس معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. البته خود ایشان مدعی است که حقیر هرچه آموخته‌ام از خارج دانشگاه بوده است.[تعریضی معنی دار به کم اثر بودن آموزشها و تعلیمات دانشگاهی؛ یا ازآنجا که شهید بعد از فارغ التحصیلی، درعرصه هایی به کارمشغول شد که با پیشینه تحصیلی و اندوخته های آکادمیک او ارتباط وثیقی نداشت، چنین ادعایی رامطرح کرده است).
ایشان تا قبل ازانقلاب، انس دیرینه ای با حوزه ادبیات(= هنرمکتوب)داشت(شعر، داستان، نقاشی)، ولی بعد از پیروزی انقلاب به اقتضای ضرورت به فیلم‌سازی روی آورد؛ کاری که با رشته تحصیلی و دغدغه ها و تجربه های پیشین او تناسبی نداشت.
خودش در جایی می گوید: با شروع کار جهاد سازندگی در سال ۵۸ به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم بعدها ضرورت‌های موجود رفته‌رفته ما را به فیلم‌سازی کشاند…
شهید آوینی فیلم‌سازی را از ابتدا با ساختن چند مجموعه آغاز کرد.
خود وی در شرح احوالاتش می نویسد: از سال ۵۸ و ۵۹ تاکنون بیش از یکصد فیلم ساخته ام که بعضی عناوین آنها از این قرارند: مجموعه«خان گزیده‌ها»(در باره ظلمهای خوانین)، مجموعه «شش روز در ترکمن صحرا»(در باره غائله گنبد)، «فتح خون»(اولین مستند در باره سقوط خرمشهر)، مجموعه«حقیقت»(مجموعه ای ۱۲قسمتی که هدفش کشف علل سقوط سریع و غیرمنتظره خرمشهر بود)، «گمگشتگان دیار فراموشی(راجع به منطقه بشاگرد)» و مجموعه نزدیک به هفتاد قسمتی«روایت فتح» [که از عملیات والفجر هشت تا پایان جنگ را روایت می کند و نقش شهید کارگردانی این مجموعه بوده است].
شهید آوینی، همچنین در چهارده قسمت اول از مجموعه «سراب» نیز نقش مشاور هنری و سرپرستی مونتاژ را برعهده داشت.
یک ترم نیز در دانشکده سینما تدریس کرده و به دلایلی آن را ادامه نداده است. (بخشی از مقالات و یادداشت های آینه جادو، دست نوشته هایی بود که برای تدریس آماده کرده بود)
شهید آوینی، همچنین از اواخر سال ۱۳۶۲، هم زمان با مشارکت در جبهه‌ها و تهیه‌ی فیلم‌های مستند درباره‌ی جنگ، درگیر یک رشته فعالیت مطبوعاتی و نگارش و چاپ و نشر مقالات متعدد بوده است.
طبق شواهد تاریخی، سال‌های ۱۳۶۸ تاپایان ۱۳۷۱ اوج فعالیت مطبوعاتی شهید آوینی بوده است. او در این دوره مقالات تئوریک متعددی درباب ماهیت سینما و نقد سینمای ایران و جهان، در مورد حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید اعم از رمان، نقاشی، گرافیک، تئاتر، هنر دینی و سنتی، هنر انقلاب و… تالیف کرد.
همچنین طی همین دوران در خصوص مبانی سیاسی- اعتقادی نظام اسلامی و ولایت فقیه، فرهنگ انقلاب در مواجهه با فرهنگ واحد جهانی و تهاجم فرهنگی غرب، غرب‌زدگی و روشن‌فکری، تجدد و تحجر و موضوعات دیگر نیز تفکر و تامل داشته و مقالاتی را به چاپ رسانیده است.
مجموعه‌ی آثار شهید آوینی در این دوره هم از حیث کمیت، هم از حیث تنوع موضوعات، هم از حیث عمق و غنای اندیشه و اصالت فکر و هم از حیث شیوایی بیان و رسایی قلم، اعجاب‌آور است. (شهید آوینی، ادعا می کند که همه یادداشت های پیش از انقلابم را دور ریختم یا آتش زدم)
شهید آوینی علاوه بر آشنایی نسبتا زیاد با قرآن، نهج‌البلاغه، کلمات معصومین(ع) و آثار و گفتار حضرت امام(ره)؛ با تفکر فلسفی غرب و آرا، و نظریات متفکران غربی نیز آشنایی داشت و در ضمن آثار خود به مواجهه انتقادی با آنها پرداخته است.
شهید آوینی، همچنین بر این باور بود که با وقوع انقلاب اسلامی و ظهور انسان کاملی چون امام خمینی(ره) بشر وارد عهد تاریخی جدیدی شده است که آن را «عصر توبه‌ی بشریت» می‌نامید؛ عصری که به انقلاب جهانی امام عصر(عج) و ظهور «دولت پایدار حق» منتهی خواهد شد.
مرتضی آوینی سرانجام در بیست فروردین سال ۱۳۷۲ (در۴۶سالگی)در منطقه فکه در اثر برخورد با مین در حین فیلم برداری برای مستند «روایت فتح» به شهادت رسید.
مجموعه آثار نوشتاری و گفتاری و هر آنچه به شهید آوینی منسوب است، در نوزده جلد چاپ شده و تا کنون مکرر هم تجدید شده و در دسترس خوانندگان است.
طبق اسناد ذخیره شده در ایران داک، از دهه ۹۰ به این طرف تاکنون ۱۶پایان نامه دانشگاهی در شرح و تفسیر برخی مفاهیم و آراء و اندیشه های شهید آوینی نگارش یافته است.
همچنین تاکنون حدود ۴۰ کتاب و ۱۵ مقاله و مصاحبه در باره شهیدآوینی و اندیشه های او تالیف و تدوین شده است.
مستندی نیز در معرفی تصویری زندگینامه شهید در چند سال اخیر با نام «سلام مرتضی» تولید و عرضه شده است که علاقمندان می توانند از طریق آن به شناخت خود از شهید آوینی بسط بیشتری بدهند.
این بخش را با شمه ای از بیانات مقام معظم رهبری که در دوم اردیبهشت ۱۳۷۲(یعنی دو هفته بعد از شهادت ایشان) در دیدار با خانواده وی مطرح کردند، به پایان می بریم:
«من با فرزند شما نشست و برخاست زیادی نداشتم. شاید سه جلسه که در آن سه جلسه هم ایشان هیچ صحبتی نکرده بود. من با ایشان خیلی کم هم صحبت شدم. منتها آن گفتارهای تلویزیونی را از سالها پیش می شنیدم و به آن ها علاقه داشتم. هر چند نمی دانستم که ایشان آنها را اجرا می کند. لکن در ایشان همواره نوری مشاهده می کردم. ایشان دو- سه مرتبه آمد اینجا و رو به روی من نشست. من یک نور و یک صفا و یک حالت روحانی در ایشان حس می کردم و همین جور هم بود. همین ها هم موجب می شود که انسان بتواند به این درجه ی رفیع شهادت برسد.»
و در پایان می فرمایند:
«نباید بگذارند که کارهای ایشان زمین بماند. این کارها، کارهای با ارزشی بود. ایشان معلوم می شود ظرفیت خیلی بالایی داشتند که این قدر کار و این همه را هم به خوبی انجام می دادند. مخصوصا این «روایت فتح» چیز خیلی مهمی است. شب هایی که پخش می شد من گوش می کردم.(سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار با خانواده ی شهید سید مرتضی آوینی در تاریخ ۲/۲/۱۳۷۲)
رهبر انقلاب شخصا در مراسم تشییع شهید آوینی شرکت کردند و ایشان را «سید شهیدان اهل قلم» لقب دادند.
همچنین به پاسداشت قدردانی از هنر متعهد آوینی، روز شهادتش به عنوان «روز هنر انقلاب اسلامی» نامیده شده است.
ما در این درس گفتارها، به توضیح و تفسیر ۴ مفهوم کلیدی و کانونی در اندیشه شهید آوینی با محوریت کتاب سه جلدی آیینه جادو خواهیم پرداخت. این چهار مفهوم عبارتند از : ۱) مفهوم هنر، ۲) مفهوم جذابیت،۳) مفهوم فیلم، ۴) مفهوم سینما. اهل نظرواقف اند که این ۴ مفهوم ربط وثیق و در مواردی انفکاک ناپذیر با یکدیگر دارند. و تقریبا همه اندیشه شهید آوینی در این سه کتاب را می توان با محوریت این ۴ مفهوم بازخوانی کرد.
